Toksične supstance i njihova podela

Toksičnost može da se odnosi na ceo organizam biljke, životinje ili bakterije, ili na pojedine delove organizma kao što su ćelije ili određeni organi. Toksične suspstance mogu se klasifikovati na osnovu fizioloških efekata kod čoveka na kategorije ili klase (tabela 1) koje su dali:

• Svetska zdravstvena organizacija (World Health Organization – WHO)
• Međunarodna organizacija za istraživanje raka (International Agency for Research on Cancer – IARC)

TABELA 1. Klasifikacija toksičnih suspstanci na osnovu fizioloških efekata kod čoveka

Klasa	Efekat
NADRAŽLJIVCI (IRRITANTS)	Izaziva zapaljenje kože i sluzokože (stradaju: koža, oči, nos ili respiratorni system), npr. Nikl izaziva iritaciju kože, ozon iritira oči, sumpordioksid iritira pluća…
KOROZIVNE SUPSTANE (CORROSIVE SUBSTANCES)	Supstance ili smeše koje razaraju tkivo čoveka, životinja ili biljaka. Pre svega to su kiseline i baze, a mogu biti neka čvrsta (npr. čvrst KOH ili NaOH), tečna (npr. sumporna ili fluorovodonična kiselina) ili gasovita (npr. hlor) jedinjenja. Ove supstance se najpre susreću u laboratorijama.
ZAGUŠLJIVCI (ASPHYXIANTS)	Supstance ili smeše koje onemogućavaju pristup kisonika tkivima ljudi ili životinja. Posledice su gušenje usled nedostatka kiseonika što nastupa kao posledica hemijskih reakcija zagušljivaca sa tkivom, nemogućnosti apsorpcije kiseonika, transporta i njegove potrošnje u tkivima. Npr. ugljenmonoksid ili isparenja hemikalija čije su pare teže od vazduha (organski rastvarači)
ANESTEICI (ANESTHETICS)	Utiču na centralni nervni sistem u smislu smanjenja njegove osetljivosti. Npr. alkohol, halogenovani ugljovodonici
CITOTOKSIČNE SUPSTANCE (CITOTOXICITY)	Citotoksične supstance deluju na ćelijskom nivou na razne načine, ali sa posledicom da onemoguće normalan rad/život ćelije ili je ubijaju. Npr. neki zmijski otrovi, bakterijski citotoksini, citostatici…
ORGANOTOKSIČNE SUPSTANCE (ORGANOTOXICITY)	Generalno izazivaju oštećenja pojedinih organa kod čoveka. Detalji su dati dole.
·         HEPATOTOKSIČNE ·         (HEPATOTOXIC)	Ove supstance izazivaju oštećenje jetre. Npr. alcohol, ugljentetrahlorid…
·         NEFROTOKSIČNE ·         (NEPHROTOXIC)	Ove supstance izazivaju oštećenje bubrega. Npr. hloroform, živa, dimetilsulfat…
·         NEUROTOKSIČNE ·         (NEUROTOXIC)	Ove supstance izazivaju oštećenja nervnog sistema. Npr. živa, olovo, ugljendisulfid…
·         KRVNI OTROVNI ·         (HEMATOPOIETIC TOXINS)	Ove supstance izazivaju oštećenje krvnih ćelija i/ili smanjuju njihovu funkcionalnost. Npr. benzene, ksilen, ugljenmonoksid, cijanidi…
·         PLUĆNI OTROVI ·         (PULMONARY TOXINS)	Ove supstance izazivaju oštećenje pluća. Npr. azbest, ozon, hrom, SiO2…
·         REPRODUKTIVNI TOKSINI ·         (REPRODUCTIVE TOXINS)	Ove supstance izazivaju oštećenje reproduktivnih funkcija muškarca ili žene (izaivaju sterilitet). Npr. olovo, dibromo-dihloropropan…
KANCEROGENI OTROVI (CARCINOGENS)	Supstance koje uzrokuju rak. Npr. azbest, benzen, akrilonitril, PCB, PAH…
MUTAGENI OTROVI (MUTAGENS)	Bilo koja supstanca ili zračenje koje može da izazove promene na genetskom materijalu živih ćelija. Mnogi mutageni su u isto vreme i karcinogeni. . Npr. benzen, akrilonitril, PCB, PAH, UV-A, X-zraci…
TERATOGENI OTROVI (TERATOGENS)	Bilo koja supstanca ili zračenje koje može da izazove promene na embrionu dok je noseća ženka ili trudna žena izložena dejstvu određene supstance ili zračenju. Npr. olovo, talidomid, X-zračenje…

Među neorganskim zagađujućim supstancama nalazi se nekoliko poznatih intoksikanata:

• Aluminjum
• Antimon
• Arsen (metaloid)
• Barijum
• Berilijum
• Cadmijum
• Hlor
• Hrom šestovalentni Cr⁶⁺
• Olovo
• Živa
• Osmijum
• Talijum
• Vanadium
• Polonijum (metaloid)
• Thorijum
• Radijum
• Uranijum
• Transuranski elementi (npr., polonijum, americijum)
• Radioaktivni izotopi metala koji inače ne spadaju u toksične elemente  (npr., kobalt-60, stroncijum-90)

Svetska zdravstvena organizacija (World Health Organization – WHO)

Međunarodna organizacija za istraživanje raka (International Agency for Research on Cancer – IARC)

KLASIFIKACIJA KANCEROGENOSTI PREMA IARC

Kancerogene suspstance mogu se klasifikovati na osnovu fizioloških efekata kod čoveka na grupe (tabela 2) koje su dali:

• Međunarodna organizacija za istraživanje raka (International Agency for Research on Cancer – IARC)
• Svetska zdravstvena organizacija (World Health Organization – WHO)

TABELA 2. Klasifikacija kancerogenosti prema IARC

 

Grupa 1	Kancerogeno za ljude (Postoji dovoljno dokaza da se konačno zaključi da data supstanca izaziva rak kod čoveka) (dovoljno dokaza za ljude i dovoljno dokaza za eksperimentalne životinje)	107 agenasa*
Grupa 2A	Verovatno kancerogeno za ljude (Postoje jaki dokazi da data supstanca izaziva rak kod čoveka, ali to još nije konačno zaključeno) (nedovoljno dokaza za ljude i dovoljno dokaza za eksperimentalne životinje)	59 agenasa
Grupa 2B	Možda kancerogeno za ljude (Postoje neki dokazi da data supstanca može da izazove rak kod čoveka ali to nije jasno zaključeno) (nedovoljno dokaza za ljude i manje nego dovoljno dokaza za  eksperimentalne životinje)	266 agenasa
Grupa 3	Nije klasifikovano u kancerogene u smislu kancerogenosti  po ljude (Trenutno nema dokaza da data supstanca može da izazove rak kod čoveka) (neadekvatni dokaza za ljude i neadekvatni ili nedovoljni dokazi za eksperimentalne životinje)	508 agenasa
Grupa 4	Verovatno nekancerogeno za ljude (Postoji dovoljno dokaza da data supstanca ne izaziva rak kod čoveka) (dokazi koji ukazuju na nekancerogenost za ljude i eksperimentalne životinje ili su dokazi za eksperimentalne životinje neadekvatni)	1 agens kao primer

(*) Prema IARC Monographs, Volumes 1–100, 2011 (http://monographs.iarc.fr/ )

 BLIŽA OBJAŠNJENJA O KATEGORIZACIJI

IARC je dao bliža objašnjenja za svaku grupu. U tekstu koji sledi ta objašnjenja su koncizno predstavljena.

GRUPA 1. AGENSI KANCEROGENI ZA ČOVEKA

Ova kategorija se koristi kada postoji dovolјno dokaza o karcinogenosti kod lјudi. Izuzetno, određena supstanca/agens može biti svrstana u ovu kategoriju, onda kada su dokazi o karcinogenosti kod lјudi manje nego dovolјni, ali postoje dovolјni dokazi o karcinogenosti kod eksperimentalnih životinja i kada postoje jaki dokazi kod  izloženih lјudi na koje agens deluje preko relevantnog mehanizma karakterističnog za kancerogenost.

 GRUPA 2. AGENSI VEROVATNO I MOŽDA KANCEROGENI ZA ČOVEKA

Ova kategorija pokriva dve krajnosti klasifikacije kancerogenih agenasa. Ova kategorija obuhvata agense za koje je, u jednoj krajnost, postojeći stepen dokaza o karcinogenosti kod lјudi gotovo dovolјan, dok u u drugu krajnost obuhvata one agense za koje ne postoje podaci o kancerogenosti  kod čoveka ali za koje postoje dokazi o karcinogenosti kod eksperimentalnih životinja. Agensi ove grupe su razdelјeni ili u grupu 2A (verovatno kancerogeno za lјude – probably carcinogenic to humans) ili u grupu 2B (možda kancerogeno za lјude – possibly carcinogenic to humans) na osnovu epidemioloških i eksperimentalnih dokaza o kancerogenosti, mehanističkih[1] i drugih relevantnih podataka. Termini verovatno kancerogeni i možda kancerogeni nemaju kvantitativni značaj već se jednostavno koriste kao opis (deskriptori) različitih nivoa dokaza kancerogenosti kod čoveka, sa pojmom “verovatno kancerogeno” označava viši nivo dokaza nego “možda kancerogeno”.

 GRUPA 2A. AGENSI VEROVATNO KANCEROGENI ZA ČOVEKA

Ova kategorija se koristi kada postoje ograničeni dokazi karcinogenosti kod lјudi i dovolјno dokaza o karcinogenosti kod eksperimentalnih životinja. U nekim slučajevima, agens može biti klasifikovana u ovu kategoriju kada postoje neadekvatni dokazi o karcinogenosti kod lјudi ali dovolјno dokaza o karcinogenost kod eksperimentalnih životinja, odnosno da postoje jaki dokazi da agens deluje preko relevantnog mehanizma karakterističnog za kancerogenost kod ljudi. Izuzetno, agens se može  svrstati u ovu kategoriju i onda kada postoje ograničeni dokazi karcinogenosti kod lјudi. Agens može biti dodelјen ovoj kategoriji ukoliko jasno pripada, na osnovu mehanističkih razmatranja, klasi agenasa/jedinjenja iz koje su jedan ili više članova već klasifikovani u grupi 1 ili grupu 2A.

 GRUPA 2B. AGENSI MOŽDA KANCEROGENI ZA ČOVEKA

Ova kategorija se koristi za agense za koje postoji ograničeni dokazi o karcinogenosti kod lјudi i manje nego dovolјni dokaza o karcinogenosti kod eksperimentalnih životinja. Takođe se može koristiti kada postoje nedovolјni dokazi o karcinogenost kod lјudi, ali postoje dovolјni dokazi o karcinogenost kod eksperimentalnih životinja. U nekim slučajevima, agens za koji postoje nedovolјni dokazi o karcinogenost kod lјudi i manje od dovolјnih dokaza o karcinogenost kod eksperimentalnih životinja zajedno sa pratećim dokazima iz mehanističkim i drugih relevantnih podataka može biti smešten u ovoj grupi. Agens se može svrstati u ovu kategoriju isklјučivo na osnovu snažnih mehanističkih dokaza i drugih relevantnih podataka.

GRUPA 3. AGENSI KOJI NISU SVRSTANI U KANCEROGENE ZA ČOVEKA

Ova kategorija se koristi najčešće za agense za koje su dokazi o karcinogenosti kod lјudi neadekvatni, odnosno neadekvatni ili ograničeni kod eksperimentalnih životinja. Izuzetno, agensi za koje su dokazi o karcinogenosti po ljude neadekvatni, ali dovolјni za eksperimentalne životinje mogu biti svrstani u ovu kategoriju stim što postoje jaki dokazi da mehanizam karcinogenosti kod eksperimentalnih životinja ne funkcioniše kod lјudi. Agenti koji ne spadaju u neku drugu grupu su takođe smešteni u ovoj kategoriji.

Svrtavanje agenasa u ovu grupu i evaluacija za grupu 3 nije dokaz o ne-kancerogenosti ili o ukupnoj sigurnosti. To često znači da su potrebna dalјa istraživanja, posebno kada je izloženost datom agensu rasprostranjena ili kada se podaci o raku uklapaju u više različitih tumačenja.

GRUPA 4. AGENSI VEROVATNO NEKANCEROGENI ZA ČOVEKA

Ova kategorija se koristi za agenasa za koje postoje dokazi koji ukazuju da ne izaziva rak/kancer kod lјudi i eksperimentalnih životinja. U nekim slučajevima, agensi za koje postoje neadekvatni dokazi o karcinogenosti kod lјudi, ali i dokazi koji ukazuju da ne izazivaju rak/kancer kod eksperimentalnih životinja, dosledno i snažno podržani od širokog spektra mehanističkih i drugih relevantnih podataka, mogu se svrstati u ovu grupu.

AGENSI KLASIFIKOVANI PREMA IARC MONOGRAFIJAMA (VOLUMENI 1-100)

GRUPA 1 (IARC, 2011)

Acid mists, strong inorganic

Aluminium production

Arsenic and inorganic arsenic compounds

Asbestos (all forms, including actinolite, amosite, anthophyllite, chrysotile, crocidolite, tremolite) (NB: Mineral substances (e.g. talc or vermiculite) that contain asbestos should also be regarded as carcinogenic to humans.)

Beryllium and beryllium compounds

Cadmium and cadmium compounds

Chromium (VI) compounds

Coal, indoor emissions from household combustion of Coal gasification

Coke production

Fission products, including strontium-90

Ionizing radiation (all types)

Iron and steel founding (occupational exposure during)

Neutron radiation (NB: Overall evaluation upgraded to Group 1 with supporting evidence from other relevant data)

Phosphorus-32, as phosphate

Plutonium

Radioiodines, including iodine-131

Radionuclides, alpha-particle-emitting, internally deposited (NB: Specific radionuclides for which there is sufficient evidence in humans are also listed individually as Group 1 agents)

Radionuclides, beta-particle-emitting, internally deposited (NB: Specific radionuclides for which there is sufficient evidence in humans are also listed individually as Group 1 agents)

Radium-224 and its decay products

Radium-226 and its decay products

Radium-228 and its decay products

Radon-222 and its decay products

Silica dust, crystalline, in the form of quartz or cristobalite

Solar radiation

Soot (as found in occupational exposure of chimney sweeps)

Thorium-232 and its decay products

X- and Gamma-Radiation

GRUPA 2A (IARC, 2011)

Art glass, glass containers and pressed ware (manufacture of)

Carbon electrode manufacture

Cobalt metal with tungsten carbide

Engine exhaust, diesel

Frying, emissions from high-temperature

Indium phosphide (NB: Overall evaluation upgraded to Group 2A)

Lead compounds, inorganic

Nitrate or nitrite (ingested) under conditions that result in endogenous nitrosation

Non-arsenical insecticides (occupational exposures in spraying and application of)

GRUPA 2B (IARC, 2011)

Cobalt and cobalt compounds (NB: Evaluated as a group)

Cobalt metal without tungsten carbide

Cobalt sulfate and other soluble cobalt(II) salts

Lead

Magnetic fields, extremely low-frequency

Surgical implants and other foreign bodies: – Polymeric implants prepared as thin smooth film (with the exception of poly(glycolic acid));  – Metallic implants prepared as thin smooth films; – Implanted foreign bodies of metallic cobalt, metallic nickel and an alloy powder containing 66-67% nickel, 13-16% chromium and 7% iron

Titanium dioxide

Vanadium pentoxide

Welding fumes (NB: Volume 100D concluded that there is sufficient evidence for ocular melanoma in welders)

GRUPA 3 (IARC, 2011)

Calcium carbide production

Chromium, metallic

Chromium (III) compounds

Coal dust

Electric fields, extremely low-frequency

Electric fields, static

Ferric oxide

Flat-glass and specialty glass (manufacture of)

Magnetic fields, static

Mercury and inorganic mercury compounds

Rock (stone) wool

Silica, amorphous

Sodium chlorite

Sulfites

Sulfur dioxide

Surgical implants and other foreign bodies: – Organic polymeric materials (as a group); – Orthopaedic implants of complex composition; – Cardiac pacemakers; – Silicone breast implants; – Implanted foreign bodies of metallic chromium or titanium and of cobalt-based, chromium-based and titanium-based alloys, stainless steel and depleted uranium; – Dental materials; – Ceramic implants

Talc not containing asbestos or asbestiform fibres

Zeolites other than erionite (clinoptilolite, phillipsite,mordenite, non-fibrous Japanese zeolite, synthetic zeolites)

GRUPA 4

Sve ostalo

Napomena:

[1] Empirijski ili mehanistički – Empirijski modeli su zasnovani na direktnom posmatranju, merenju i opsežnoj evidenciji podataka. Mehanicistički modeli su zasnovani na razumevanju ponašanja komponenti sistema. Na primer, možete posmatrati promenu plime tokom mnogo godina, i izgradi empirijski model koji vam omogućava da predvidite kada će se pojaviti plima, a kad oseka, bez razumevanja kako Zemlјa, Mesec i Sunce interreaguju. Takođe možete da razvijete mehanicistički model – matematički i mehanički model kiji uključuje nebeska tela i koji koristi zakone fizike da predvidi plimu i oseku.

 

 

 

Kancerogeni Klasifikacija Supstance